لقب؛ عنوانی است که در اثر بروز و ظهور خصلتهایی از انسانها به آنها نسبت داده میشود تا نشانگر ویژگیهای آنها باشد در این راستا.
کنیه؛ نیز که در زبان عربی در مردان با پیشوند «اب» و در زنان با پیشوند «ام» تلفظ میشود، غالبا نشأت گرفته از خصلتهای انسانها است و نشان دهندهی آثار وجودی آنها می‌باشد.
با توجه به اینکه در اسلام برای عیب پوشی و حفظ حریم پاکی و پاک زیستی و دوری از شایعههای زشت که موجب آلودگی محیط خواهد شد و دارای پی آمدهای شومی است، از ذکر لقبهای زشت برای انسانهای مؤمن، نهی شده است. چنانکه در فرازی از آیهی 11 سورهی حجرات میخوانیم:
و لا تنابزوا بالالقاب؛
همدیگر را با لقبهای زشت یاد نکنید.
اسلام به طور صریح هر گونه اسم و لقبی را که موجب کوچکترین اهانت و تحقیر مؤمن گردد، ممنوع نموده است.
روایت شده؛ صفیه دختر حی بن اخطب یهودی، پس از ماجرای فتح خیبر مسلمان شد و همسر پیامبر صلی الله علیه و آله گردید، روزی گریان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله از علت گریهی او پرسید. او عرض کرد: عایشه به من میگوید ای «یهودی زاده.»
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چرا به او جواب ندادی که پدرم هارون برادر موسی است و عمویم موسی علیهالسلام است و همسر پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام
هستم. در این هنگام آیهی فوق نازل شد. (1).
از این روایت فهمیده میشود که مسلمانان باید از لقب گذاری زشت نسبت به مؤمنان بپرهیزند و لقبهای نیک را (مانند موسیزاده، هارونزاده، برادرزاده موسی و…) برای آنها برگزینند.
نیز روایت شده؛ یکی از اصحاب در موردی به بلال حبشی گفت:
یابن السوداء «ای سیاهپوست زاده.»
پیامبر صلی الله علیه و آله برآشفت و او را سرزنش کرد و فرمود: «تو جز با عملت بر سیاهپوست یا سرخپوست برتری نداری.» (2).
نظر به اینکه حضرت عباس علیهالسلام در ابعاد مختلف زندگی دارای عالیترین ارزشها بود و آن ارزشها به طور آشکار و کامل در او دیده میشد، به تدریج همانها برای او لقبها و کنیههایی شدند و مردم با ذکر آن لقبها و کنیهها که بیانگر فضایل حضرت عباس علیهالسلام بودند، عظمت اخلاقی او را بازگو میکردند و در مجموع او را «ابوفاضل» (پدر ارزشها) میخواندند.
این که به او ابوالفضل میگفتند، به خاطر یکی از دو علت بود:
1- پسری به نام فضل داشت.
2- چون سراسر زندگی درخشان آن حضرت پر از فضل و فضیلت بود، زیرا ابوالفضل یعنی پدر فضیلتها و به نظر میرسد که علت دوم مناسبتر است، زیرا یکی از فرزندان او فضلالله نام داشت نه «فضل«.
به هر حال، حضرت عباس علیهالسلام به خاطر داشتن فضایل بیشمار، دارای بیشترین القاب شده است، تا آن جا که علامه مامقانی در تنقیح المقال مینویسد:
و قد عدت له ستة عشر لقبا؛
برای حضرت عباس علیهالسلام شانزده لقب بر شمردهاند.
القابی مانند: قمر بنیهاشم، سقاء، پرچمدار، سردار لشکر حسین علیهالسلام و… (3).
در اینجا نظر شما را به شرح کوتاه بیست و یک لقب از آن حضرت (4) که هر کدام بیانگر یکی از ابعاد درخشان زندگی اوست، جلب میکنیم:
محدث محقق، مرحوم شیخ ذبیح الله محلاتی پس از یادآوری اینکه القاب حضرت عباس علیهالسلام بسیار است به ذکر چهارده لقب به این ترتیب پرداخته است:
1- قمر بنیهاشم. 2- باب الحوائج. 3- الشهید. 4- عبد صالح. 5- سقاء و ساقی و ابوالقربه. 6- المستجار (پشت و پناه(. 7- فرماندهی لشکر. 8- حامی. 9- فادی (فداکار(. 10- ضیغم (شیر(. 11- مؤثر (ایثارگر(. 12- سردار و پیشتاز. 13- پرچمدار. 14- ظهر الولایه
(پشتیبان ولایت) (5).
در اینجا القاب دیگری نیز برای آن حضرت ذکر کردهاند مانند:
15- المواسی. 16- الواقی. 17- اطلس. 18- باب الحسین. 19- الساعی. 20- صدیق. 21- البطل العلقمی و… (6).
1) مجمع البیان، ج 9، ص 136.
2) ابوذر الغفاری از: علامه سید محسن امین، ص 98.
3) تنقیح المقال، ج 2، ص 128 – القابی که برای حضرت عباس علیهالسلام برشمردهاند بیش از 16 لقب است و میتوان بعضی از القاب را در بعضی دیگر ادغام کرد که در نتیجه به همان شانزده لقب منحصر میگردد.
4) غیر از بیست لقب که در این کتاب آمده، القابی مانند: مجاهد، ناصر، مجیب، راغب، وافی و… در زیارت نامهی او دیده میشود که ما به ذکر همین بیست لقب اکتفا کردیم.
5) فرسان الهیجاء، ج 1، ص 189 و 190.
6) لقب 15 و 16 و 19 در زیارت ناحیهی امام هادی علیهالسلام که قبلا ذکر شد آمده است (بحار، ج 45، ص 66(.
