چنانکه اشاره شد اصولا فلسفه احداث سقاخانهها ارتباط تنگاتنگی با واقعه اسفبار عاشورا، به خصوص شهادت حضرت ابوالفضل (علیهالسلام) دارد، که موکل اصلی آب اینگونه مکانها نیز شمرده میشود.
بنابراین سقاخانههای متعددی را در تهران میتوان مشاهده کرد که به نام یا القاب این شخصیت بزرگ شیعه، مسمی گشتهاند. البته در مورد دیگر سقاخانههایی که به نامهای دیگری چون نام بانی یا نام محله، کوچه و گذر، شهره هستند
نیز در واقع وضعیت به گونه فوق است، با این تفاوت که شهرت اشخاص یا مناطق مورد نظر، موجباتی برای مشخص کردن این سقاخانهها، از دیگر سقاخانههای احتمالی موجود در محله فراهم کرده است و این موضع به هیچ وجه از اهمیت و ارادت به موکل این مکانهای مقدس – که دلیل اصلی احداث آنهاست – را کم نمیکند. به عنوان نمونههایی چند از سقاخانههایی که به نام یا القاب این سردار بزرگ اسلام شهره هستند، میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
– سقاخانه حضرت ابوالفضل (علیهالسلام) واقع در خیابان خیام، کوچه مشتاقی، انتهای کوچه صفری؛ که از نمونه سقاخانههای کوچک و محقر تهران است. این سقاخانه که گاه به نام سقاخانهی سید نصرالدین نیز خوانده میشود، به شکل فرورفتگی مختصر رفی شکلی دیوار آجری خانه مجاور خود است. افراد محلی قدمت این سقاخانه کوچک را حدود 70 سال ذکر میکنند. بانی این سقاخانه مشخص نیست و با این که در واقع جزئی از ملک خود است، ولی فعلا به صورت مستقل اداره میشود و تولیت آن را اهالی محل برعهده گرفتهاند. در حال حاضر فضای داخلی این سقاخانه که در طول زمان بارها مرمت شده، پوشیده از کاشی سفید رنگ سادهای است و منبع آب این نیز از لولهکشی شهری تأمین میگردد.
دو دریچه فلزی ساده، فضای کوچک داخلی سقاخانه را از بیرون حفاظت میکنند. به طوری که اهالی محل اظهار میدارند در قدیم داخل این مکان، مملو از شمعهایی بوده که به نذر روشن گشته و روشنایی دلچسب آن در شبهای تاریک، بهترین راهنمای رهگذران این کوی بوده است.
– نمونه دیگری از سقاخانههای دایر کنونی تهران که در وضعیت نسبتا خوبی قرار دارد، سقاخانهای موسوم به سقاخانهحضرت ابوالفضل (علیهالسلام) واقع در
کوچه آب انبار معیر کوچه مهدویان احدی، به شماره پلاک 70 است. فضای داخلی و دود گرفته این سقاخانه کوچک، واجد تزیینات گچکاری و آیینهکاریهای زیبا و ارزشمندی است. چشمه آب این سقاخانه نیز شامل شیر آبی است که به آب لولهکشی شهری متصل بوده و در فصول سرد سال معمولا بسته میشود.
قدمت بنای این سقاخانه را بیش از 35 سال تخمین میزنند. بانی خیر این سقاخانه شخصی به نام آقای مشتاقی بوده که بنای آجری سقاخانه فوق، در جنب خانه وی قرار داشته است. در حال حاضر تولیت این بنای آجری بر عده صاحب کنونی خانه است.
– سقاخانهی حضرت ابوالفضل (علیهالسلام) واقع در محله دروازه دولاب، بازارچه سید ابراهیم، کوچه آبشار، نیز نمونه دیگری از این قبیل سقاخانهها است. بنای ساده آجرین این سقاخانه، دارای پنجره فلزی است که قفل و دخیلی چند بر آن بستهاند. قدمت این بنا به قول متقدمین محلی، حدود 100 سال تخمین زده میشود. البته بنای حاضر در واقع صورت دوبارهسازی شده سقاخانهی قدیمی محل است و در حدود 25 سال پیش بنا شده است. در باب مشخصات و تزیینات بنای اولیه این سقاخانه اطلاع چندانی در دست نیست. فقط همینقدر مشخص شده که بنای قدیمی دارای کارشیکاریهایی بوده که به دلیل مرور زمان صدمات فراوانی دیده و حین بازسازی به کلی از بین رفته است.
– سقاخانه بابالحوائج [یا سید جزایری] واقع در خیابان امیرکبیر، کوچه شهید علیرضا جاوید، پلاک 118، نمونه دیگری از سقاخانههای منتسب به حضرت ابوالفضل (علیهالسلام) است. قدمت این سقاخانه را بیش از 70 سال تخمین میزنند. بانی این مکان، جد بزرگ حاج علی اکبر جزایری از معتمدان محل می‌باشد. این سقاخانه به صورت فرورفتگی سرتاسری استوانهای شکلی، به ارتفاع حدود دو
متر، در دیوار خانه مسکونی آقای جزایری است. مصالح این بنا از آجر بوده و جدار فضای داخلی آن با لایههای ضخیمی از گچ که نشان از مرمتهای مکرر آن دارد اندوده شده است.
همچنین قسمت بیرونی و اطراف سر در قوسی شکل این بنا، پوشیده از کاشیهای کتیبهداری، مزین به متونی در باب نام سقاخانه و نیز سلام و ثنای حضرت حسین بن علی (علیهالسلام) و اصحاب وی است. نام استاد کاشیکار در ذیل این کتیبهها، استاد اسدالله ذکر شده است. گویا قبل از آمدن آب لولهکشی، در داخل این سقاخانه، منبع آب فلزی تعبیه گشته بود که به شکل دستی از آب قنات حاج علیرضا پر میشده است. در حال حاضر از این سقاخانه با وجود لولهکشی داخل آن، فاقد آب است. پنجرهای با نردههای آهنین که قفل و دخیلی چند بر آن بستهاند نیز حافظ فضای داخلی بیتکلف این سقاخانه است. سینی جا شمعی و تعدادی شمع نیم سوخته داخل آن، نشان دیگری از ارادت مریدان این مکان است.
– شایسته است اشارهای نیز به سقاخانه کاملا نوسازی شده قمر بنیهاشم، واقع در بازارچه حاج تقی طرخانی [بازارچه شاپور یا قوامالدوله سابق] بشود. قدمت وجود این سقاخانه محلی کمکهای کسبه محل، بیش از 60 سال تخمین زده شده است و به ساختمانی آجری، با تزیینات کاشی زیبایی مبدل گشته است. از اشیای قدیمی واقع در بنای این سقاخانه که در گذشته خشتی و آجری بوده، اثری باقی است. در حال حاضر آبگیر آن را یخچال آبسردکنی که موقوفه خانمی به نام مرحومه خانم شاه محمود است، تشکیل میدهد. این سقاخانه در حال حاضر شمع خانه ندارد و نذورات آن را که معمولا نقدی است؛ معتمد محل جمعآوری و صرف مخارج و هزینههای آن میکند.
