به دلیل بازسازیهای مکرر شهر ری در طول تاریخ پر حادثهای، از چگونگی وضعیت سقاخانهها و سایر ابنیه قدیمی آن، اطلاع چندانی در دست نیست. مضاف بر این که اطلاعات ما در مورد سقاخانههای این شهر حتی در قرون معاصر نیز بسیار محدود است. به طوری که از گفته خدام قدیمی آستانه حضرت عبدالعظیم (سلام الله علیه) و افراد کهنسال محلی بر میآید، این بارگاه مطهر در
بیش از 60 سال پیش واجد چندین سقاخانه بوده که متأسفانه امروزه جز مجموعههایی از آبسردکنهای حجیم و بیتناسب، اثری از آن باقی نیست. یکی از بزرگترین و مهمترین سقاخانههای مربوط به این آستان که به تازگی نیز ویران شده، سقاخانهای واقع در صحن مرکزی آن بوده است.
به طوری که از قراین موجود بر میآید شکل کلی بنای این سقاخانه، به صورت مکعبی سنگی بوده که گنبد زیبا و زرینی بر تارک آن میدرخشیده است. در گوشههای مکعب اصلی این بنا چهار ستون سنگی بیرون زده نیز وجود داشته که در نهایت، شکل ستارهای به طرح اصلی این ساختمان میبخشیده است. از جمله تجهیزات موجود در هر وجه بنای این سقاخانه زیبا، پاشیری به همراه دو شیر آب و شمع خانهای بوده که با دو دریچه فلزی زیبای قلمزنی شده حفاظت میشده است. همچنین در هر ضلع، پنجرهای فلزی وجود داشته که عبارت «یا حسین» با هنرمندی بسیار بر روی مشبک فلزی آن نقش شده بود. هم اکنون قسمتهایی از این آثار ارزشمند در موزه آستانهی پر فیض حضرت عبدالعظیم (سلام الله علیه) حفاظت و نگهداری میشود.
مخزن آب این سقاخانه چنان که از قراین بر میآید، حوضچه سنگی یک پارچه در داخل بنا بوده، که به توسط پنجرههای فوق الذکر با فضای بیرون، ارتباط داشته است. در واقع تبادل هوا از طریق این پنجرهها، به خنک ماندن آب گوارای درون مخزن کمک میکرده است. قبل از این که آب لولهکشی به بنای این سقاخانه راه پیدا کند، مخزن آب آن به صورت دستی از آن چشمهای موسوم به «چشمه علی» پر میشده است. این چشمه متبرک شمرده میشده، از جمله موقوفات همین آستانهی عظیمالشأن بوده است. در واقع آب این چشمه توسط آب راهی، از جلوی باغچه جوانمرد قصاب به حدود باغ طوطی آورده شده بود و
به جز سقاخانه، در قسمتهای دیگر آستانه نیز مورد استفاده قرار میگرفت. (کریمان: 150، 1345)
در جریان نوسازیهای کلی آستان حضرت عبدالعظیم (سلام الله علیه) که از سال 1347 هجری شمسی آغاز شد، بسیاری از آثار به جای مانده از سقاخانههای قدیمی این آستان، برچیده شدند و سقاخانههای مجهز به آب سردکنهای برقی، جای این بناهای کوچک و نسبتا محقر را گرفتند. گزارش آقای عیسیپور در رابطه با تعداد این سقاخانهها و نیز جریانات نوسازی آنها چنین حکایت میکند:
در ضلع غربی صحن مطهر به کمک یک انسان نیکوکار که نخواسته است نامش ذکر شود، سقاخانهای بزرگ و مجهز به دستگاههای آبسردکن برقی ساخته شده است، سقاخانه غیر بهداشتی وسط صحن بزرگ که وضع زنندهاش خلاف شئون آستانه مبارکه بود…، [و] نیز بیش از 42 یا 43 سال از عمرش نمیگذشت و فاقد جنبههای هنری و باستانی بود با تصویب و تأیید وزارت فرهنگ و هنر بدون هیچ گونه دخل و تصرف در ساختمان آن، از محل پیش به باغچه علیجان منتقل شد و اکنون در جای جدید با اصلاحات لازم نصب و منبع آب [آن] مورد استفاده زائران قرار میگیرد، از طرفی بازماندگان نیکوکار، آقای احمد طاهباز، به هزینه شخصی [خود] سقاخانهای مدرن، بهداشتی و مجهز به آب سردکن خودکار، در راهرو میان باغ طوطی و صحن بزرگ، ساخت که اصلا با سقاخانهی قبلی قابل قیاس نیست. (عیسیپور: 1351، ص 45 – 49)
در حال حاضر بقایایی از سقاخانه صحن اصلی که اخیرا در جریان وسیعسازی و نوسازیهای ابنیهای این بقای مطهر، مجددا مورد بیمهری قرار گرفته و ویران شده در موزه آستانه حضرت عبدالعظیم (سلام الله علیه) نگهداری میشود. این آثار ارزشمند در حال حاضر با ابتکار متولیان موزه و نظر به امکانات محدود فضا،
به شکل بنای هشت ضلعی کوچکی بازسازی شده است. با این که صورت کلی این سقاخانه کاملا دگرگون گشته و حالتی صرفا تزئینی یافته و حتی دیگر آبگیری هم ندارد، اما هنوز به نام سقاخانه این آستان مطهر شهرت داشته و با استقبال عمومی بسیاری هم روبرو است. لازم به ذکر نیاز شده درون فضای داخلی مهر و موم شده سقاخانه مشاهده شده که به گفته متولیان موزه، هر چند یک بار در حضور مسئولین این آستان غبارروبی میشود.
